دومین نشست تخصصی «اربعین؛ از آرمان تا واقعیت»

دکتر غلامرضا صدیق اورعی با تاکید بر کارکرد وحدت بخش پیاده روی اربعین:

اجتماع ایمانی موجب اتحاد عقیدتی جوامع می شود

دکتر علی یوسفی: پیاده روی اربعین، از راه ترک عادات روزمره، فرصتی است برای تفکر در باره نهضت حسینی، و برای خود ادراکی و بازاندیشی در باره کلیشه ها، پیشداوری ها و عادات زندگی.

دو استاد جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، امروز در وبینار «اربعین، از آرمان تا واقعیت»، دیدگاه های خود را در باره پدیده اربعین بیان کردند.

به گزارش کمیته علمی هشتمین کنگره بین المللی سالانه اربعین، از سلسله نشست های مجازی که با عنوان «اربعین، امت و تمدن اسلامی» برگزار می شود، روز دوشنبه ۲۵ مردادماه، در پنل تخصصی «اربعین از آرمان تا واقعیت»، دکتر غلامرضا صدیق اورعی و دکتر علی یوسفی سخنرانی کردند.
در این نشست مجازی، که به همت پژوهشکده زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، ابتدا دکتر صدیق اورعی، راجع به امکان پذیری نظری و چالش های شکل گیری امت از رهگذر پیاده روی اربعین صحبت کرد. استادیار جامعه شناسی، به آرای جامعه شناسان در باره انواع جوامع و تمایزات آنها از یکدیگر اشاره کرد و انواع طبقه بندی های مرسوم در این خصوص را بر اساس معیارهای فکری؛ تعلق افراد جامعه به یکدیگر و نیازهای اساسی آنان برشمرد. ایشان با تاکید بر این که احساس تعلق و عضویت اعضای گروه های اجتماعی اهمیت زیادی در مطالعات تجربی جامعه شناسی دارد، طرد اجتماعی را یکی از بزرگترین مجازات های اجتماعی دانست. وی در ادامه با بیان این که انسان ها دارای انواع هویت های فردی، گروهی و اجتماعی هستند، منظور از هویت را مواضع افراد نسبت به خود، دیگران و پدیده های مختلف عنوان و اضافه کرد: نوع ارتباط و اتصال افراد به گروه را همین هویت های فردی، خانوادگی، محلی، شهری و ملی تشکیل می دهد. دکتر صدیق اورعی با بیان این نکته که در روان شناسی تعامل اجتماعی، «مجاورت» عنصر اولیه شکل دهی تعامل است و پیامدهای عاطفی، شخصیتی و گرایشی دارد، افزود: افراد مشابه که در کنار هم قرار گیرند و با هم تعامل داشته باشند، گروهی را شکل می دهند که نسبت به یکدیگر احساس تعلق، به ویژه تعلق عاطفی، می یابند. افرادی که از یکدیگر، سطحی از شناخت را دارند، در دسترس هم هستند، و احساس تعلق عاطفی با هم دارند، گروه اجتماعی را شکل می دهند و این گروه اجتماعی می تواند دارای سرزمین و یا فاقد آن باشد.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه فردوسی سپس به خطبه ۵۶ امام علی (ع) در نهج البلاغه اشاره داشت که آن حضرت گزارشی تاریخی راجع به تعلقات مردم مکه قبل از بعثت پیامبر اکرم (ص) می دهند و اصلی ترین عامل پیوند اجتماعی آنان را خانوادگی، قومی و قبیله ای ذکر و تصریح می کنند که به خاطر آن تعلقات، حاضر بودند بجنگند، اما پیامبر (ص) افراد را به حس تعلق تازه توحیدی فراخواندند و به مرور فرایند اشاعه بر اساس تعلق ایمانی توحیدی (در اولویت بالاتر نسبت به روابط خویشاوندی) شکل گرفت. صدیق اورعی اضافه کرد که مفهوم امت در اسلام، شکل گیری اجتماع گسترده حول آیین وحدانیت و امام است، و ایجاد امت از نظر تاریخی و جامعه شناسی امکان پذیر است، و این که از رهگذر مراسم پیاده روی اربعین می توان فرصتی را برای شکل گیری امت فراهم کرد، از حیث نظری مشروط به شرایطی است، که در ادامه اشاره خواهد شد.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی سپس با طرح این پرسش که «آیا مراسم پیاده روی اربعین در مدت زمان محدود انجام آن، می تواند امت را شکل دهد؟» گفت، مشروط به شکل گیری مراسم های میانه طول سال برای تشدید و استمرار و تقویت بنیان های ایمانی این اتصال و برپایی آیین هایی شفاف، روشن، آشکار و همراه با وحدت بیان مورد تائید بزرگان دین، و مراودات بیشتر، می توان موجبات تقویت ایده شکل گیری امت را فراهم ساخت. در واقع اتحاد عقیدتی بر اساس اجتماع ایمانی، حول معتقدات معین، که با اجتماعات مختلف، اتصال و ارتباط و تعامل را برقرار می سازد، از حیث نظری امکان شکل گیری امت را منتفی نمی داند، اما به هر حال باید چالش های بزرگ هویت های ملی، زبانی و فرهنگی را درنظر داشت.
صدیق اورعی، در مورد مهمترین چالش های شکل گیری امت، به تمایز هویت های ملی، زبانی، فرهنگی، آداب و سنن، و سلیقه های مختلف اشاره و مصادیقی از آنها را در راهپیمایی اربعین بیان و تاکید کرد که ارادت مسلمانان و شیعیان به حضرت امام حسین و اهل بیت (ع) می تواند به مثابه فرصتی مهم برای فائق آمدن بر این چالش ها باشد. وی با اشاره به این که احساس «هم سرنوشتی»، «هم بختی»، «همفکری» و «همگامی» ناشی از ایمان به خداوند و ایمان به سرنوشت مشترک، که وابسته به نیت خوب و خوش کرداری نسبت به یکدیگر است، نیز یک فرصت برای شکل گیری امت به رغم وجود تمایزات هویتی است.
دکتر صدیق اورعی در باره نقش ایمان به خداوند و محوریت اولیاء الله در ایجاد امت واحده گفت، اگر اجتماعی بر اساس همفکری به وجود آید و اتصال آنها (به واسطه ایمان به خداوند و پیامبر و معصومان و حب به آنها) غیرمستقیم باشد، به مصداق آیه شریفه ۵۵ سوره مائده ( انَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسولُهُ وَالَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمونَ الصَّلاةَ وَيُؤتونَ الزَّكاةَ وَهُم راكِعونَ)، امکان امت سازی وجود دارد، به شرط آن که علاقه و اطاعت نسبت به عنصر مرکزی وجود داشته باشد. اقتدار و جاذبه کاریزماتیک، افراد را در کنار هم قرار می دهد به طوری که همبستگی های مبتنی بر خویشاوندی به همبستگی های مبتنی بر ایمان تبدیل می شود و اتصالی را ایجاد می کند که بر اساس آن تفاوت های فرهنگی و خرده فرهنگی در درجات پایین تر قرار می گیرد تا هم امتی ها، نسبت به هم کمتر دچار ناراحتی و احساس منفی شوند.
پژوهشگر جامعه شناسی، در ادامه با یادآوری این نکته مهم که «همه فرهنگ ها نیاز به حامل دارند وگرنه جنبه تاریخی پیدا می کنند»، افزود برای اینکه شیعه در دوران غیبت بتواند امت را شکل دهد، نیاز به نیابت امام دارد تا گرچه محور اصلی خداوند و پیامبر و امامان معصوم هستند، اما برای ایجاد ارادت و انس بیشتر بین شیعیان، قطعا وجود یک بیان کننده، هدایتگر و تصمیم گیر ایدئولوگ موردنیاز است.
دکتر صدیق اورعی در پایان با ذکر اینکه مواردی که بیان شد ناظر بر جنبه نظری آثار و پیامدهای پدیده اربعین است، افزود از حیث عملی نیز این مراسم می تواند به کشف جامعه توسط خودش منتهی شود و این کارکرد مراسم اربعین، اگر تکرار شود، می تواند از کشف جامعه به سوی تغییراتی بنیادین تر منجر شود.

پیاده روی اربعین، فرصت بازاندیشی
در ادامه این وبینار، دکتر علی یوسفی، دانشیار جامعه شناسی، در باره پیاده روی اربعین، به عنوان فرصت تعلیق و بازشناسی زندگی روزمره، سخن گفت. ایشان با اشاره به این که زائران کربلا در ضمن پیاده روی اربعین، تجربه ای متفاوت از زیست روزمره دارند که واجد سختی ها، مشکلات، ارتباطات و تعاملات متفاوت است، این نوع ترک عادات روزمره را فرصتی برای تامل و بازاندیشی دانست.
دکتر یوسفی افزود: فرصت ترک عادت ها، انسان ها را متوجه ابعاد پنهانی و کنه واقعیت ها می کند. این فرصت تعلیق و بازاندیشی، از یکسو مربوط به عادات زندگی روزمره است، از سوی دیگر جنبه خودارزیابی و خود ادراکی نسبت به کلیشه ها و پیشداوری های قوم مدارانه و تعدیل آنها دارد، و از سویی دیگر فرصت بازخوانی و بازاندیشی واقعه کربلا و واقعیت رخداد اربعین است.
رئیس پژوهشکده زیارت و گردشگری با تاکید بر اینکه ماندگاری آثار این تعلیق و بازاندیشی به عوامل مختلفی بستگی دارد، اضافه کرد تکرار و تداوم پیاده روی اربعین به عنوان یک مدار مذهبی و اجتماعی غیرسیاسی، یکی از این عوامل است. حفظ عنصر تاسیسی پدیده پیاده روی اربعین، که برخاسته از ایمان محکم و اراده اجتماعی است، مبتنی بر عمل داوطلبانه، خیراندیشانه، نیکوکارانه، نذر و وقف، و به دور از عناصر و انگیزه های سیاسی است. دکتر یوسفی، همچنین به محدود بودن دوره زمانی راهپیمایی اربعین اشاره کرد و گفت برای ماندگار شدن آثار آن، نیاز به اتصال این رخداد به آیین هایی همچون زیارت است که این تعلیق و بازاندیشی را تداوم بخشد. در واقع باید به ملاحظات عملی توجه داشت که موجب تداوم بازاندیشی و شناخت بیشتر نسبت به خود و دیگران و فلسفه قیام امام حسین (ع) و اربعین می شود.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی با توجه به صورت بندی اجتماع محور و مردم نهاد رویداد پیاده روی اربعین تاکید کرد که سازمان پیاده روی اربعین بر پایه نذورات و کمک های غیردولتی است و بر اساس یک پلتفرم اجرایی، شراکت در این میزبانی عظیم در طول سال امتداد دارد.

شایان ذکر است هشتمین کنگره بین المللی سالانه اربعین، روزهای هفدهم و هیجدهم شهریور امسال با مشارکت استادان دانشگاه و حوزه های علمیه ایران و کشورهای اسلامی دیگر از سوی ستاد مردمی_معرفتی اربعین در مشهد مقدس برگزار خواهد شد. پیش نشست پنل های مختلف این کنگره، از دوازدهم امرداد ۱۴۰۰ آغاز شده و تا پیش از برپایی کنگره به صورت مجازی ادامه خواهد داشت.