نشست تخصصی «معرفت اربعینی: نقشه راه از خودسازی تا امت سازی»

سخنرانی حجت الاسلام دکتر محمد غفوری نژاد، در نشست تخصصی “معرفت اربعینی: نقشه راه از خودسازی تا امت سازی”، با عنوان:
” مصدرشناسی، سندشناسی و مضمون شناسی زیارت اربعین”

چهارشنبه ۲۴ شهریور از ۱۵ تا ۱۸، سالن سلام

این ارائه مقاله به صورت مجازی ارائه گردید و خلاصه صحبت های استاد غفوری نژاد در زیر آمده است:

محدث قمی در ضمن بیان زیارات امام حسین(ع) در روز اربعین، دو متن ذکر کرده است که یکی از امام صادق(ع) و دو دیگر از جابر بن عبدالله انصاری صحابی جلیل القدر رسول خدا (ص) نقل شده است. در اینجا به مطالعه زیارت منقول از امام صادق(ع) می پردازیم.

۱ . مصادر زیارت:
کهن ترین و معتبرترین این زیارت تهذیب و مصباح المتهجد شیخ طوسی است. وی این زیارت را از جماعتی از مشایخش از هارون بن موسی تلعکبری، از محمد بن علی بن معمر، و او از دو تن از مشایخش به نامهای علی بن محمد بن مسعده و حسن بن علی بن فضال، از سعدان بن مسلم از صفوان بن مهران نقل کرده است. تا آنجا که ما بررسی کردیم این تنها نقل مسند این زیارت است و دیگر نقلهای زیارت فاقد سند است.
پس از شیخ طوسی، محمد بن جعفر ابن مشهدی با حذف سند و نیز سید بن طاووس به نقل این زیارت مبادرت کرده اند. در قرن هشتم شهید اول در کتاب المزار خود این زیارت را همچون متن شیخ طوسی نقل کرده است. کفعمی نیز در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم در دو اثر البلد الامین و المصباح خود به نقل همین متن دست یازیده نکرده است. در قرن ۱۱ و ۱۳ علامه مجلسی در کتاب زاد المعاد خود این زیارت را نقل نموده و سند آن را معتبر خوانده است.
ذکر این زیارت در کتاب تهذیب، که از کتب اربعه شیعه است، و نیز نقل آن در مصادر ادعیه و زیارات توسط عالمان طراز اولی همچون شیخ طوسی، ابن طاووس، شهید اول و علامه مجلسی حکایت از عنایت عالمان امامی به آن در طول قرون متمادی دارد.

۲- سند زیارت
در سند زیارت، فارغ از اجلّائی همچون مشایخ بلاواسطه شیخ طوسی، هارون بن موسی تلعکبری، حسن بن علی بن فضال و صفوان بن مهران جمّال، چهره هایی به چشم می خورد که احیانا در نگاه بدوی و با حصر نظر در داده های مصادر اصلی رجالی مهمل یا مجهول هستند. از آن میان می توان به محمد بن علی بن معمر کوفی اشاره کرد. ابن معمر در کتب اربعه و وسائل الشیعه جمعا ۲۰ روایت دارد که ۱۱ مورد آن توسط تلعکبری و 5 مورد توسط شیخ کلینی صورت گرفته است. بنابراین می توان به خاطر کثرت روایت و روایت اجلاء قائل به وثاقت ابن معمر گردید.
سعدان بن مسلم نیز که در فهرست نجاشی (نجاشی، فهرست، 192) و رجال و فهرست شیخ طوسی (طوسی، رجال، 215؛ همو، فهرست، 226) عنوان شده از ناحیه آنان توثیق نگردیده است. ولی وی در کتب اربعه و وسائل الشیعه جمعا 295 روایت دارد و در میان راویان از او چهره های بزرگی دیده می شود. بنابراین می توان به وثاقت سعدان اطمینان یافت. بر اساس آنچه گفته آمد، سند شیخ طوسی در نقل این زیارت قابل تصحیح و اعتماد هست.

۳- مضامین زیارت:
با مروری بر مضامین زیارت اربعین می توان آن را به ۶ بخش تقسیم و مورد مطالعه قرار داد.
۱-۳- درود بر امام ع در سیاق غیبت
زیارت در بخش آغازین با سلام و درود بر حضرت ابی عبدالله (ع) به عنوان خلیل، نجیب، برگزیده و فرزند برگزیده خداوند آغاز می شود. در این بخش زائر در سیاق غیبت به حضرت سلام می دهد و تو گویی که جلالت شأن آن حضرت مانع از آن است که زائر از ابتدا آن حضرت را مخاطب قرار دهد و با سیاق خطابی با ایشان سخن بگوید.
۲-۳- شهادت در درگاه الهی به مقام امام (ع) و توصیف آن حضرت
در بخش دوم زائر خداوند ار مخاطب قرار می دهد و در پیشگاه خداوند به فضائلی همچون اینکه آن حضرت ولیّ و زاده ولیّ خدا و برگزیده و فرزند برگزیده خداوند است، گواهی می دهد. سیادت، راهبری خلق و حجیت بر آنان، دریافت میراث های پیامبران از دیگر فضائلی است که زائر در این بخش بدانها شهادت می دهد.
۳-۳- درود بر امام و توصیف آن حضرت در سیاق خطاب
پس از درود بر امام در سیاق غیبت و گواهی دادن به فضائل آن حضرت در درگاه خداوند، تو گویی که زائر لایق می گردد و مجال می یابد تا در سیاق تخاطب امام را مخاطب قرار دهد و به محضر آن حضرت ابراز ارادت و محبت نماید. این بخش با گواهی زائر به وفای حضرت ابا عبدالله (ع) به پیمان خداوند و جهاد آن حضرت در راه خدا تا سر حد وصول به درجه یقین ادامه می یابد و با لعن قاتلان، ظالمان و کسانی که خبر آن را شنیدند و به آن راضی شدند، خاتمه می یابد.
۳۴ شهادت به درگاه الهی مبنی بر موضع زائر نسبت به امام (ع)
زائر پس از مخاطب قرار دادن امام (ع) در پیشگاه خداوند گواهی می دهد که دوست دوستان آن بزرگوار و دشمن دشمنان اوست.
۵-۳- گواهی به مقام امام (ع) در عوالم پیشین و عالم دنیا
در بخش پایانی زیارت، زائر بار دیگر امام حسین (ع) را مخاطب قرار می دهد و به نورانیت آن جناب در اصلاب و ارحام پاک اشاره می کند و این نکته را متذکر می شود که جاهلیت هرگز دامن ایشان را نیالوده است. آنگاه به جایگاه اساسی آن حضرت در دین اشاره کرده و به پاره ای دیگر از فضائل آن جناب می پردازد و مقام امامان از فرزندان آن بزرگوار، که نشانه های هدایت و دستاویز استوار مردمانند، متذکر می گردد.
۶-۳- خطاب زائر به امامان از فرزندان امام حسین (ع)
زائر در فقرات پایانی زیارت، روی خطاب خود را از شخص امام حسین (ع) به امامان از فرزندان آن حضرت توسعه داده و همه آنان را مخاطب خود قرار می دهد. او به مقام آن بزرگواران، بازگشت آنان و تبعیت بی چون و چرا از آن بزرگواران گواهی می دهد و با آرزوی درودهای الهی بر روح، جسم، شاهد، غائب، ظاهر و باطن امامان(ع) زیارت را به پایان می برد.

۴- زیارت اربعین؛ از خودسازی تا امت سازی
مروری بر متن زیارت اربعین نشان می دهد که آموزه هایی همچون امامت الهیه، جایگاه رفیع امام حسین(ع) در عوالم پیشین و آخرت، تولی و تبری، معاد و… مضامین آن را تشکیل می دهد. شروع زیارت با سلامهایی بر امام حسین(ع) است که نشانگر خضوع و خشوع زائر و شکستن منیّت او در برابر ولیّ خدا است که از ارکان خودسازی است. در بخش دوم زائر در درگاه خداوند به مقامات حضرت ابی عبدالله علیه السلام شهادت می دهد و در ادامه به نقش حضرت در ساختن امت صالح اشاره ای گذرا دارد و تلویحا این معنی را تلقین می کند که پیروان آن حضرت نیز بایستی در مسیر امت سازی گام بردارند. امام صادق (ع) در این متن تلاش های جدش امام حسین (ع) در مسیر امت سازی را چنین بر می شمرد:
۱- آن حضرت در دعوت مردمان به طریق صلاح و سداد جایی برای عذر باقی نگذاشت (اعذر فی الدعاء)
۲- همچنین حضرتش خیرخواهی را به آنان عنایت فرمود (منح النصح). در این عبارت لطیفه ای نهفته است و آن اینکه امام صادق(ع) به جای عبارت «نَصَحَ» از این عبارت استفاده کرده است تا عنایت امام به امت را برساند. از دیگر سو امام به جای استفاده از ماده «وهب» ماده «منح» را به کار برده است. بر اساس نظر برخی لغویین در بیان تفاوت میان مدلول ماده «وهب» و ماده «منح»، ماده دوم برای مواردی به کار می رود که شخص بخشنده در قبال بخشش خود هدف خاصی را دنبال می کند. گویا امام (ع) می خواهد به این نکته اشاره کند که امت در قبال این خیرخواهی امام وظیفه ای داشت که باید به آن عمل می نمود؛ این وظیفه چیزی جز تبعیت و لبیک گفتن به ندای امام نبود.
۳- امام حسین (ع) در این راه به جهادی بردبارانه و خالصانه پرداخت (فَجَاهَدَهُمْ فِيكَ صَابِراً مُحْتَسِباً). احتساب به معنای انجام کاری و توقع پاداش آن از سوی خداوند و بدون طمع در دنیا است. تا بدانجا که خونش در راه طاعت خداوند بر زمین ریخت و قضیه بدینجا ختم نشد؛ بلکه حرم آن حضرت مورد هتک قرار گرفت و مباح شمرده شد.
۴- آن حضرت جان خویش را، که در ظاهر ارزشمندترین دارایی انسان در این دنیا است، در راه خدا بخشید تا بندگان خدا را از جهالت و سرگردانی برهاند (وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلَالَةِ). این فقره را چه بسا بتوان شاه بیت فقرات زیارت اربعین در مسیر امت سازی در شمار آورد. در اینجا هدف جانبازی امام، نجات دادن امت از جهالت و سرگردانی معرفی شده است. چنین اقدامی در راه امت سازی و در مسیر ایفای نقش نخبگانی و الهی امام(ع) و در قبال جامعه بود.
در بخش بعدی زائر با شهادت به فضائل آن حضرت و ابراز محبت و مودت به مقام ایشان خود را می شکند و بدین سان در طریق خودسازی گام بر می دارد و بر این نکته تاکید می کند که جهاد در راه خداوند انسان را به مرتبه یقین می رساند.
با فقره «اللهم انی اشهدک أنی ولی لمن والاه و عدو لمن عاداه» زائر بار دیگر در مسیر امت سازی با خدای خود سخن می گوید؛ چرا که دوست داشتن دوستان امام حسین(ع) و دشمنی با دشمنان آن حضرت اموری فردی و شخصی نبوده و مقدمات تشکیل امت صالح و جامعه آماده ظهور منجی را فراهم می آورد.
در فقرات بعدی که ناظر به گواهی به مقام امام در عوالم پیشین است زائر با گواهی به اعتقادات صحیح در مسیر خودسازی قدم بر می دارد و با شهادت به اینکه امام از ستونهای دین، و ارکان مسلمانان و دژ محکم مومنان است به نقش محوری امام در شکل گیری امت اسلامی اشاره می کند.
در فقرات بعدی نیز همین رفت و برگشت میان خودسازی و امت سازی ادامه می یابد. مثلا آنجا که زائر به رجعت امامان گواهی می دهد اشاره به امت اسلامی در دوره های پس از ظهور دارد و آنجا که می گوید: «وقلبی لقلبکم سلم و امری لامرکم متبع و نصرتی لکم معدة حتی یأذن الله لکم» به مقوله انتظار و وظیفه منتظران در عصر غیبت می پردازد. آری! وظیفه منتظر آن است که تا می تواند در تصحیح اعتقادات خود بکوشد و در تبعیت بی چون و چرا از ولی زمان ممارست نماید و تا می تواند نیروهای خود را برای عصر ظهور تقویت و ذخیره کند.
فقره «فمعکم معکم لا مع عدوکم» تاکید دوباره ای بر تولی و تبری است که شالوده امت اسلامی مطلوب را تشکیل می دهد.
بدین سان معلوم گردید که مضامین این زیارت شریف ناظر به خودسازی و امت سازی است و در میان این دو مقوله در نوسان است.