نشست تخصصی «اربعین، از آرمان تا واقعیت»

ارائه کننده: دکتر یوسفی (مدیر پژوهشکده زیارت و گردشکری دانشگاه فردوسی) از کشور ایران

موضوع پنل: پیاده روی اربعین، فرصت تعلیق و بازشناسی زندگی روزمره

زیارت أساسا یک امر دینی و معنوی است که بر اساس آداب معینی انجام می‌گیرد و در معنای متداول آن ملاقات با اشخاص و دیدار از اماکنی است که ازنظر زیارت کنندگان دارای احترام، شرافت، برتری و خارق‌العادگی هستند. اگرچه اهمیت زیارت و کارکرد آن در نزد مذاهب مختلف اسلامی متفاوت است لکن در منظومه عقیدتی شیعه «زیارت اهل بیت» از اهمیت والائی برخوردار بوده و در متون روایی شیعه تأکید زیادی بر زیارت پیامبر اسلام و اهل‌بیت او شده و احترام به این خاندان و عمل به سیرۀ آن‌ها بخش مهمی از باورهای رایج شیعیان را تشکیل می دهد و در این میان بر زیارت امام حسین علیه السلام تاکید ویژه ای صورت گرفته و سختی سفر زیارتی آن حضرت نیز از فضائل آن تلقی شده است. بعلاوه به دلیل ماهیت حماسی و رهائی بخش قیام عاشورا، امام حسین در نظر شیعه یک الگو و اسوه حسنه است و به عنوان کشتی نجات و رستگاری مردم در نظر گرفته می شود و به لحاظ تاریخی پیام های عاشورا همواره الهام بخش جنبش های اجتماعی بویژه در بین شیعیان بوده است. لذا زیارت امام حسین (ع) و پیاده روی اربعین نسبت به زیارت دیگر اهل بیت علیهم السلام با اقبال بیشتری مواجه است؛ مزید بر ماهیت عقیدتی زیارت امام حسین (ع)، پیاده روی اربعین واجدکارکردهای عدیده روانشناختی و جامعه شناختی است که جاذبه آنرا برای زائران تشدید کرده و این پیاده روی را به یک گردهمائی عظیم با محوریت ارزش ها و آرمانهای عاشورا تبدیل ساخته است.
اگرچه ابعاد واقعه پیاده روی اربعین را با رویکردهای مختلف علمی می توان مورد بررسی قرارداد لکن نوشتارحاضر در صدد این است تنها یکی از کارویژه های اجتماعی روانی پیاده روی اربعین را که «ایجاد فرصت تعلیق و بازاندیشی زندگی روزمره» است را با رویکردی پدیدارشناختی و بر اساس شواهد تجربی و فراخوانی تجربه های زیسته مورد کنکاش قراردهد.
اصولا فهم ما از واقعیت (در اینجا پیاده روی اربعین) تابع روشی است که برای فهم آن واقعیت اختیار می کنیم و لذا با تغییر «روش دانستن»، شناخت ما نیز از واقعیت متحول می شود. بخشی از واقعیت پیاده روی اربعین را بایست در نیت فاعلان (زائران پیاده) و از طریق توصیف و تفسیر همدلانه تجربه پیاده روی کشف نمود. در عین حال این نکته نیز حائز اهمیت است که پدیده های مذهبی همچون زیارت را نمی توان و نمی بایست به یک واقعیت صرفا اجتماعی یا روانی تقلیل داد و بلکه بایست آنرا به همان صورتی بازشناخت و شهود کرد که در تجربه پیاده روی و ادراک زائر پیاده از امر مقدس (درک از عاشورا و عاملیت امام حسین (ع)) ظهور پیدا کرده و با روشهای مختلف پدیدارشناسی تجربی و مردم نگاری می توان آنرا کشف کرد.
با بهره گیری از سه مفهوم پدیدارشناسی تجربی شامل ” نیت مندی، تعلیق (اپوخه) یا در پرانتز گذاری و بازاندیشی ” برای فهم تجربه های پیاده روی زائران اربعین به وضوح می توان دریافت که زائران در این پیاده روی :
اول: به شکل آگاهانه ای یا نیتمندانه ای وارد این سفر شده و با وجود مقدس امام حسین (ع) پیوند معنوی برقرار می کنند؛
دوم: مفروضات و عادات جاری زندگی خود از جمله عادات مصرفی، عادات تحرک و استراحت، عادات بهداشتی و خود مراقبتی، عادات ارتباطی و همچنین الگوهای جاری ادراکی همچون درک از خود، درک از دیگری، درک از عاشورا و بسیاری دیگر از فهم ها و پیشداوریهای رایج را به حالت تعلیق در می آورند و تجربه متفاوتی از روال معمول زندگی را در این سفر برای خود رقم می زنند؛
سوم: با تامل و بازاندیشی در تجربه زیسته پیاده روی، معنای جدید و متفاوتی از زیارت امام حسین (ع) و مصائب عاشورا را در ذهن خود بازسازی می کنند و به باور و ادراک جدیدی دست پیدا می کنند، این بازسازی معنا از طریق زبان و نوشتن تشدید می شود و زائران پیاده در توصیفات خود از تجربه پیاده روی، معانی نهفته ای که در تجارب قبلی کشف نشده را بازشناسی می کنند.
در یک جمع بندی کلی می توان گفت که پیاده روی اربعین فرصت بی بدیلی را برای تعلیق عادات وعادتواره های زندگی روز مره و کسب تجربه متفاوتی از زیستن و همچنین فرصتی بی مانندی را برای تعمیق و بازسازی معنائی زیارت امام حسین (ع) فراهم می کند. ماندگاری نتایج تعلیق و باز اندیشی تجربه پیاده روی اربعین و تداوم آثار آن در زندگی اجتماعی از یک سو موکول به کم و کیف نیتمندی، تعلیق و بازاتدیشی تجربه پیاده روی زائران است و از سوی دیگر موکول به پرهیز از فروکاستن این پدیده مقدس از ساحت مذهبی اجتماعی و سوق دادن آن به ساحت های سیاسی و پرمناقشه است.